Bushidō: de weg van de krijger

Je hebt misschien weleens de term bushidō of Way of the Warrior voorbij horen komen. Het is iets wat de meesten vrij nauw associëren met Japan. In zijn meest bekende vorm zou het een gedragscode van samurai zijn, vergelijkbaar met chivalry. Het hoort bij het geromantiseerde beeld van de samurai dat velen hebben. Maar wat ís bushidō precies en waar komt het vandaan? Volgden de samurai van weleer eigenlijk wel echt ‘de Weg van de Krijger’? Misschien is het allemaal niet zoals je zou denken… Laten we onze historische brillen opzetten om een kijkje te nemen 😉

Wat is bushidō?

Bushidō 武士道 wordt geschreven met bushi 武士 (‘krijger’; wat werd gebruikt om naar samurai te verwijzen) en dō 道 (‘weg’, ‘pad’). De gangbare vertaling is dan ook ‘de weg van de krijger’. Anders dan je zou verwachten kwam de term pas aan het einde van de 19^e eeuw in gebruik, toen het bestaan van de samurai tot een eind kwam. Er was geen geschreven code van en in de 17^e en 18^e eeuw werd er alleen hier en daar in teksten naar verwezen, maar die teksten waren in hun eigen tijd onbeduidend (Culiberg 2018, 6-7).

Wat de inhoud ervan betreft… Bushidō draait in de kern om eervol leven en sterven. Maar daar word je niet echt wijzer van. Wat is eervol? Het antwoord daarop hangt af van wie je het vraagt. Zoals Wikipedia aangeeft, is er geen vaste definitie van bushidō en variëren de interpretaties over de jaren heen.

Luka Culiberg beaamt dit in het voorwoord van Asian Studies: Bushidō In Transformation. Hij schrijft dat bushidō in de Meiji periode (1868-1912) het middelpunt werd van de discussie over de Japanse cultuur en het nationale karakter en dat verschillende deelnemers aan die discussie de term sindsdien hebben voorzien van hun eigen uiteenlopende ideologische interpretaties (Culiberg 2018, 6). Het concept was voor de een het bewijs dat Japan uniek was, en voor de ander juist dat Japan beschaafd was door de universaliteit van zijn ethische veronderstellingen (Culiberg 2018, 6). Vandaag de dag fungeert het idee van “samurai eer” nog steeds als leeg canvas voor ieder die zijn of haar eigen ideologie erop wil projecteren (Culiberg 2018, 6).

Yamaga Sōko

Een van de eerste teksten die bushidō noemt, is halverwege de 17^e eeuw geschreven door Yamaga Sōko (1622-1685). Hierin staat onder andere:

[T]he samurai eats food without growing it, uses utensils without manufacturing them, and profits without buying or selling. What is the justification for this?

(Vaporis 2014, 125)

Zoals deze zin duidelijk maakt, dient de tekst als legitimering. Dit doel heeft alles te maken met de tijd waarin Yamaga leefde, namelijk de Edo periode (1600-1868), ook wel Tokugawa periode genoemd. Een beetje context is hier wel op zijn plaats.

De vrede van Tokugawa

Deze periode werd gekenmerkt door een afwezigheid van grote gewapende conflicten – het wordt weleens de Pax Tokugawa genoemd (pax betekent ‘vrede’) – in contrast met de voorgaande Sengoku periode toen juist burgeroorlogen het land in hun greep hielden. Allerlei krijgsheren streden met elkaar en uiteindelijk zijn er drie geweest die samen worden gezien als “verenigers” van Japan: Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi en Tokugawa Ieyasu (Hier heb ik bij FantasyWereld een gastblog over geschreven, mocht je interesse hebben).

Toen Tokugawa Ieyasu de macht greep, bracht hij een einde aan de periode van strijdende staten. Dit deed hij door ervoor te zorgen dat het moeilijker werd voor krijgsheren om de strijd aan te gaan. Zo moesten de gezinnen van krijgsheren als gijzelaars in de hoofdstad, Edo (nu: Tokyo), blijven. Verder was er het 参勤交代 sankin-kōtai systeem (‘afwisselende aanwezigheid’) waarbij de krijgsheren zelf om het jaar in Edo moesten verblijven. Dit zijn slechts een paar voorbeelden.

Het nut van de samurai

Dus ja, wat is het nut van samurai eigenlijk als er geen oorlogen zijn om in de vechten? Ze kunnen hun wapenuitrusting blijven poetsen zonder die ooit te gebruiken. Yamaga doet een poging om de positie van de samurai in de samenleving goed te praten, door te praten over hun superieure moraliteit.

Within his heart he keeps to the ways of peace, but without he keeps his weapons ready for use. The three classes of the common people make him their teacher and respect him. By following his teachings, they are enabled to understand what is fundamental and what is secondary.

(Vaporis 2014, 125-126)

In andere woorden, samurai waren door de heersende vrede als krijgers vrijwel nutteloos geworden en de afwezigheid van een taak maakt hun sociale stand overbodig. Deze tekst voorziet hen van bestaansrecht door hen neer te zetten als een moreel voorbeeld voor de three classes, waarmee naar de boeren, ambachtslieden en kooplieden verwezen wordt.

Een nieuwe functie, een nieuwe ‘weg’

Over de auteurs zoals Yamaga die over bushidō schreven, kan worden gezegd dat ze óf een nostalgisch beeld creëerden van de samurai die vroeger in oorlogstijd leefden, óf probeerden een ‘nieuwe weg’ te maken die paste bij hun eigen vredige tijd (Culiberg 2018, 7). In tegenstelling tot die oude samurai die vochten om te overleven, werden leden van de samurai-stand in de Edo periode “krijgers” genoemd ondanks het feit dat de meerderheid nooit een serieus gewapend conflict had meegemaakt (Culiberg 2018, 7). Voor hun voorgangers waren vechtkunsten, tactieken en sluwheid het allerbelangrijkst, maar de vroegmoderne samurai waren door omstandigheden niet veel meer dan bewindvoerders van de staat (Culiberg 2018, 7). De focus werd hierdoor verlegd naar hun moraliteit, en het idee van “samurai eer” – wat veel ongrijpbaarder en vager is dan vechtkunsten – kwam op de voorgrond te staan (Culiberg 2018, 7).

Deze verandering van focus kwam terug in de rechten die de wet aan samurai gaf. Een voorbeeld hiervan noemt Cameron Hurst in zijn paper Death, Honor and Loyalty: The Bushido Ideal, namelijk het concept van kirisute gomen 切り捨て御免 (‘autorisatie om neer te hakken en weg te gooien’). Dat houdt in dat samurai het recht hadden leden van de lagere sociale standen te doden en te laten liggen als die leden zich respectloos gedroegen (Hurst 1990, 520). Dat gebeurde bijvoorbeeld als iemand de samurai zwaar beledigde of die in diens functie belemmerde. Kirisute gomen viel onder zelfverdediging en moest volgens strenge regels – en met ooggetuigen! – gebeuren, maar het bestaan ervan geeft samurai een functie als een soort handhavers van goed gedrag.

Wat is goed gedrag?

Zoals Karl Friday in zijn artikel The Way of Which Warriors? Bushidō & the Samurai in Historical Perspective vertelt, hebben zowel academische als populaire bronnen over samurai ethiek en waarden weleens de neiging om te suggereren dat er zoiets bestaat als een relatief afgebakende, eendrachtige code die het gedrag van krijgers gedurende hun geschiedenis heeft gestuurd (2018, 17). Door veranderende omstandigheden e.d. zijn er veel uiteenlopende visies op wat goed gedrag voor een krijger is en die visies zijn met de jaren – en ook in onze tijd – keer op keer opnieuw vervormd (2018, 17).

Loyaliteit

Loyaliteit wordt over het algemeen gezien als een van de kenmerkende waarden van bushidō, maar in de gloriedagen van de samurai was het bij lange na niet vanzelfsprekend. De mate waarin de band tussen heer en vazal integer was, hing er destijds vanaf in hoeverre de vazal die band als voordelig zag (Friday 2018, 28). Men kon alleen op volgers bouwen door hun genoeg compensatie te bieden voor hun diensten, of hun voldoende te straffen als ze weigerden (Friday 2018, 28). Er werd dus niet van samurai verwacht dat zij onvoorwaardelijke loyaliteit voor hun heren toonden, tot aan het punt dat ze hun eigenbelang aan de kant schoven. Loyaliteit was geen plicht, maar een product dat tegen een gepaste prijs gekocht kon worden (Friday 2018, 28).

In de vroegmoderne tijd wierven krijgsheren hun volgers niet meer met hun persoonlijke kwaliteiten en prestaties, maar waren ze de hoofden van bureaucratische stelsels geworden, wat hun een werkgever-werknemer-dynamiek met hun volgers gaf (Friday 2018, 18-19). Loyaliteit was niet meer koopwaar, maar iets wat naar het domein van de krijgsheer gericht was, enigszins vergelijkbaar met modern nationalisme (Friday 2018, 18-19). In deze context werden ideeën zoals eer en gedragsnormen geformaliseerd (Friday 2018, 18-19).

Eer

Het concept van eer bestond uiteraard al lang voor de vroegmoderne tijd en is iets wat ook centraal staat in ons moderne beeld van bushidō. Sommige samurai van vroeger zouden naar ons moderne concept van bushidō kijken en daarin hun eigen waardesysteem herkennen, en andere zouden het afwijzen en misschien zelfs een mening hebben vergelijkbaar met die van Sir John Falstaff, een personage van Shakespeare’s Henry IV, Part 1, die gelooft dat eer gewoon een woord is en een woord niets anders is dan lucht (Culiberg 2018, 9).

Toch waren eer en reputatie gedurende de klassieke, middeleeuwse en vroegmoderne tijden daadwerkelijk belangrijk voor het zelfbeeld van krijgers en boden ze de context waarbinnen het gedrag van krijgers beoordeeld werd (Friday 2018, 19). De eer, reputatie en trots van een samurai waren haast tastbare dingen wier belang boven dat van andere plichten uitsteeg (Friday 2018, 19).

Hedendaags bushidō

Hoewel veel ideeën over bushidō niet historisch accuraat zijn, betekent dat niet dat het geen effect heeft gehad op de geschiedenis. Er zijn bekende verhalen over Japanse soldaten ten tijde van de Tweede Wereldoorlog die voor een eervolle dood hun eigen leven namen, om maar een voorbeeld te noemen.* Zoals Andrew Horvat in zijn artikel Bushidō and the Legacy of “Samurai Values”  in Contemporary Japan stelt, is de effectiviteit van ideologieën niet afhankelijk van hoe historisch accuraat ze zijn (2018, 189). Er zijn groepen mensen die geloven dat de samurai dergelijke waarden nastreefden en dat geloof beïnvloedt hun handelingen.

*Het idee van een “eervolle dood” heb ik overigens niet in dit artikel behandeld – ook al wordt het als onderdeel van bushidō gezien – omdat ik er een apart artikel over zal schrijven.

Hoe komt dit terug?

Voor de educatieve artikelen op mijn website kies ik onderwerpen die gerelateerd zijn aan mijn boeken, dus nu vraag je je misschien af welke plek bushidō heeft in de Shirareta Sekai serie. Het antwoord: bushidō komt voornamelijk terug in de vorm van verwachtingen met betrekking tot gedrag. Is iets eervol om te doen of niet? Niet elke persoon geeft er evenveel om en soms heb je te maken met handelingen waarvan je denkt dat je ze zou moeten uitvoeren, maar waar je toch vanaf ziet. In de realiteit is bushidō namelijk niet heel anders dan ons eigen concept van gewenst gedrag, of gedrag waar we bewondering voor hebben. Eer is eveneens een concept dat we zelf kennen (we hebben er immers een eigen woord voor).

Bij een interview kreeg ik ooit de vraag over het belang dat Japanners aan eer hechten en het is moeilijk om daar uitspraken over te doen. De ene persoon is er meer mee bezig dan de ander; net zoals dat de een meer bezig is met zijn of haar sociale aanzien en reputatie dan de ander. Ik denk niet dat zoiets gebonden is aan een specifieke cultuur. Sommige culturen hebben misschien iets duidelijkere regels op dat vlak, maar het komt volgens mij allemaal op hetzelfde neer: het is belangrijk hoe anderen over je denken en wat jouw sociale positie is ten opzichte van anderen. In hoeverre je jezelf in die stelling herkent, zal per persoon verschillen, maar aangezien mensen kuddedieren zijn, lijkt het me vrij logisch dat het een gedachte is die boven de grenzen van cultuur uitstijgt.

Bronnen:

1. Culiberg, Luka. 2018. “Guest Editor’s Foreword.” Asian Studies 6, no. 2 (June): 5-12.

2. Friday, Karl. 2018. “The Way of Which Warriors? Bushidō & the Samurai in Historical Perspective.” Asian Studies 6, no. 2 (June): 15–31.

3. Horvat, Andrew. 2018. “Bushidō and the Legacy of “Samurai Values”  in Contemporary Japan.” Asian Studies 6, no. 2 (June): 189-208.

4. Hurst, G. Cameron. 1990. “Death, Honor, and Loyalty: The Bushidō Ideal.” Philosophy East and West 40, no. 4 (Oct.): 511-527.

5. Vaporis, Constantine Nomikos. 2014. Voices of Early Modern Japan: Contemporary Accounts of Daily Life During the Age of the Shoguns. Westview Press.

6. Wikipedia. “Bushido.” Accessed on August 28, 2021. https://en.wikipedia.org/wiki/Bushido