Zen Boeddhisme en de Elfde Lelie

Dit waren de Takara bossen, die leidden tot de Gozan tempel, een tempelschool die kinderen uit de drie omringende dorpen opleidde: Rinzaimura, Ōbakumura en Sōtōmura.

[De terugkeer van Layhar – p. 226]

Als fantasy auteur zal je aardig wat namen moeten bedenken – voor landen, steden, etc. – en daarbij kun je de mogelijkheid gebruiken om extra betekenis te geven via die namen. Zo zijn de Gozan tempel en de drie dorpen allemaal door hun namen verbonden aan iets wat jullie waarschijnlijk bekend in de oren zal klinken: Zen Boeddhisme. Wat houdt Zen precies in? Wat betekent ‘gozan’? En wat heeft dit alles te maken met de Elfde Lelie?

Foto van een waterlelie

De Gozan tempel

De Gozan tempel waar Hana en Kazuto in hun jeugd een opleiding hebben gevolgd, heeft zijn naam te danken aan het Systeem van Vijf Bergen en Tien Kloosters, gozan jissetsu seido 五山十刹制度. Gozan, ook wel uitgesproken als gosan, betekent letterlijk ‘vijf bergen’ en verwijst in werkelijkheid naar vijf tempels (JapanKnowledge). Het vertegenwoordigt een rangordesysteem van Zen Boeddhistische kloosters die officieel werden gesponsord door het Kamakura (1192–1333) en Muromachi (1338–1573) Shogunaat (JapanKnowledge).

Zoals veel systemen in de Japanse geschiedenis, volgde ook dit het voorbeeld van China, die een netwerk van officiële Zen kloosters had gedurende de Song dynastie (960–1279) (JapanKnowledge). Vanaf de 12^e en 13^e eeuw vergaarde Zen populariteit in Japan en met de Gozan kloosters als centrum ontwikkelde zelfs een literaire en culturele beweging genaamd ‘Gozan literatuur’ (JapanKnowledge).

Zen Boeddhisme

Zen is als stroming oorspronkelijk ontstaan in China en heette daar chán (afkomstig van het Indische dhyāna). Later is het naar Japan gekomen en heeft het allerlei aspecten van de cultuur beïnvloed, van tuinbouw tot de thee ceremonie. De naam betekent ‘meditatie’ en dat weergeeft ook eigenlijk de kern van de stroming.

Mediterende monnik

Dagelijks geconcentreerd mediteren, ofwel zazen, is de fundering van Zen. Sommigen beginnen wellicht met de verwachting verlichting te bereiken, maar het idee van zazen is om te zitten zonder doelen of verwachtingen (Learn Religions). Zo “gewoon zitten” kan jaren duren om onder de knie te krijgen en in de tussentijd leert de beoefenaar veel over zichzelf (Learn Religions).

Een ander belangrijk onderdeel van Zen is de mondelinge overdracht van de lessen van de Boeddha. Zen wordt niet geleerd via het bestuderen van sutra’s of boeken, maar onder begeleiding van een leraar. Het is niet intellectueel, maar draait om het bestuderen van de geest en het begrijpen van je aard (Learn Religions).

De drie stromingen van Japanse Zen heten: Rinzai, Ōbaku en Sōtō. Gooi er ‘mura’ (dorp) achter en je hebt de drie dorpen bij de Gozan tempel. De Rinzai stroming is streng te noemen en heeft de verwachting dat leden op vrijwel elk moment van de dag kunnen mediteren, of dat nu zittend, lopend of werkend is (Wikipedia). Ōbaku is een wat kleinere stroming gerelateerd aan Rinzai, en Sōtō is, in tegenstelling tot Rinzai, wat meer flexibel en vrijblijvend (Wikipedia).

Een citaat dat de essentie van Zen wel duidelijk naar voren brengt, is het volgende: “Ultimately, Zen is about coming face-to-face with yourself in a very direct and intimate way.” (Learn Religions)

In andere woorden, Zen is iets wat ervaren en geleefd moet worden, en tijdens die ervaring verkrijg je zelfkennis en inzicht. Je kunt het niet leren via geschriften en de ervaring verschilt per persoon.

Waarom Zen?

De tempel en dorpen zijn vernoemd naar zaken gerelateerd aan Zen. De reden dat Zen hiervoor gekozen is, is de invloed die deze vorm van Boeddhisme heeft gehad op de Japanse cultuur. Het heeft ook zijn stempel gedrukt op de theeceremonie, dus het leek me gepast voor de plek waar Kazuto is opgegroeid. De Gozan tempel heeft echter ook een element dat zijn oorsprong vindt in het Boeddhisme in bredere zin, namelijk: zijn godin.

De Elfde Lelie

Hoe is de Elfde Lelie van ‘De terugkeer van Layhar’ dan gerelateerd aan Boeddhisme? Allereerst is de godin geïmporteerd. Net als Boeddha, die afkomstig is uit India, is de Elfde Lelie overgenomen van een westerse religie. Een teken hiervan binnen het boek is de scène waarin de monnik Benkei zingt over de godin. Zoals hij zelf vertelt, is het lied westers.

Verder is de gedaante – als het ware – van de godin gebaseerd op de lotus waarmee Boeddha vaak wordt afgebeeld. De godin is dan wel een waterlelie en geen lotus, maar die twee lijken behoorlijk op elkaar. De lotus staat symbool voor spirituele verlichting, wedergeboorte en puurheid, door de schoonheid van de bloem in het duistere, modderige water. De roze lotus in het bijzonder wordt geassocieerd met de Boeddha zelf.

Boeddhabeeld

Wanneer de monnik Benkei Kazuto vertelt over de Elfde Lelie, zegt hij het volgende:

‘In een ver verleden, toen de goden hun aardse vorm nog hadden, waren er elf waterlelies. Hoewel ze hadden gezworen elkaar bij te staan, vond de Eerste Lelie een weg naar de sterren en verdween hij. Niet lang daarna volgde de rest, een voor een. Allen verlieten ze de vijver totdat één lelie over was, de Elfde. In haar eenzaamheid verdronk ze.’

[De terugkeer van Layhar – p. 237]

Evenals de lotus symboliseert de waterlelie puurheid, wedergeboorte en onschuld. In een mogelijke interpretatie zou het verhaal dus kunnen vertellen dat puurheid en onschuld ten prooi zijn gevallen aan de wrede wereld en door herdenking en verering in leven gehouden moeten worden. Het kan de gelovige leren dat onschuld geëerd en gekoesterd moet worden, omdat het niet vanzelfsprekend is en bij verwaarlozing verdwijnt in de duistere diepte. Dit is de boodschap die de Gozan tempel verkondigt.

Dat is niet de enige manier waarop het verhaal gelezen kan worden en een andere laag van betekenis zal in het tweede deel van Shirareta Sekai naar voren komen. Ook al is ze verdronken, de Elfde Lelie is bij lange na niet van het toneel verdwenen…

Bronnen: