Japan is zonder twijfel een land dat tot de verbeelding spreekt. Het staat bekend als een land waarin het verleden en de toekomst harmonieus samenleven; het land van natuurgoden, kimono, samurai en ninja, maar ook Hello Kitty, robots, anime en manga.
Via mijn opleiding (Japanstudies bij de Universiteit Leiden) heb ik vakken gevolgd die dit beeld nuanceren of zelfs tegenspreken. Mijn aantekeningen tijdens de lessen hebben vaak hun weg gevonden naar de fictieve wereld van Shirareta Sekai. Tijdens geschiedenislessen is het meer dan eens gebeurd dat informatie werd gegeven waarvan ik dacht: waarom wist ik hier niets van? Dergelijke lessen hebben mijn blik op de wereldgeschiedenis veranderd.
Japanse invloeden
Ik heb Japan niet voor mijn boek gekozen als verzet tegen ons eurocentrische wereldbeeld, al zou ik dat nu mogelijk wel doen. Toen ik veertien was, koos ik Japans omdat mijn zus toevallig een Japans-Nederlands woordenboekje had geleend. Ik gebruikte wat woordjes in mijn verhaal en voor de rest was alles westers, zoals ik het gewend was. Pas twee of drie jaar voordat mijn boek het levenslicht zag, besloot ik echt Japanse invloeden in het verhaal te stoppen.
Ik las over Japanse geschiedenis en folklore en toen mijn studie begon, lette ik in de lessen niet alleen op datgene wat ik voor de toetsen moest weten, maar ook op dat wat ik voor mijn boek kon gebruiken. De “veroosterlijking” van mijn boek ging door tot ver in de redactie. Een simpel voorbeeld daarvan is de boekenwinkel die mijn personages bezoeken; die heb ik meerdere keren aangepast. Hij begon als bibliotheek en eindigde als boekenwinkel met verhoogde vloer waar de klant niet naar binnen mag.
Oriëntalisme
Je kunt de opleiding Japanstudies niet doen zonder in aanraking te komen met het boek Orientalism van Edward Said. Studenten worden gewezen op de eurocentrische lens van o.a. geschiedenis en moeten leren die lens te herkennen. Wat die lens immers doet, is het westen de actieve agent maken die verandering en ontwikkeling op gang brengt, en de rest het passieve object dat verandering over zich heen laat komen en vaak zelfs “gered” wordt door de beschaving die het westen brengt. Daarnaast is er lange tijd – en nog steeds, eigenlijk – de neiging geweest om het oosten tot een exotische plek te maken.
Het beste voorbeeld hiervan is waarschijnlijk de harem van het vroegere Midden Oosten waarvan een zwaar geromantiseerd beeld bestaat. Het was immers een plek die westerse mannen niet mochten betreden, waardoor ze hun fantasie erop los hebben gelaten.
Typisch Japans
Ook onze kijk op Japan – als onderdeel van “het verre oosten”– is gekleurd door oriëntalisme, wat o.a. te merken is aan reisprogramma’s. Hoewel de bedoelingen van dergelijke programma’s zonder twijfel goed zijn, doen ze aan cultureel essentialisme en geven ze zo een vertekend beeld. Het draait veelal om wat het desbetreffende land “anders” maakt en daardoor exotisch. Japan maakt zichzelf hier ook schuldig aan door hun eigen cultuur te promoten als een “unieke” harmonie van traditie en moderniteit.
Cultuur is echter niet iets wat netjes verpakt kan worden in een begrijpelijk pakketje. Ze is fluïde, complex en hevig vervlochten met elke andere cultuur waarmee ze in aanraking komt. Het is dan ook misleidend om uitspraken te doen zoals “land A is beïnvloed door land B” – wat veel wordt gedaan bij Japan en China of bij het oosten en het westen – want dat suggereert eenrichtingsverkeer. Bij interactie is altijd sprake van wederzijdse beïnvloeding.
De macht van beeldvorming
Afijn, om terug te komen op oriëntalisme, het is een discours die niet per se draait om het negatief afschilderen van andere groepen. Het is meer dan alleen andere groepen “barbaars” of minderwaardig noemen; ook het romantiseren van een andere groep is oriëntalistisch. Het is een kwestie van beeldvorming en wie de macht heeft om dat beeld te vormen.
Het idee is dat het westen – vooral Europa – in het centrum staat en de rest in de periferie van de beschaving. Hoe verder een plek van het centrum verwijderd is, hoe exotischer en fantastischer of juist afschrikwekkender het beeld. Het probleem met oriëntalisme is dat het draait om macht, de macht om te praten over en namens de ander. Het westen heeft zichzelf via oriëntalistisch discours afgebakend van het oosten, dat zo wordt gereduceerd tot de Ander.
Het exotische westen
Nu vragen jullie je misschien af wat dit te maken heeft met mijn wereld. Kort gezegd, in mijn boek zijn de rollen omgedraaid. Het centrum van mijn wereld bestaat uit de landen die op Japan zijn gebaseerd, terwijl het westen juist de exotische periferie is. De oosterse landen zijn grotendeels gebonden aan de vroegmoderne tijdsperiode, terwijl de westerse landen vooral inspiratie halen uit de antieke culturen, met name de oude Grieken en Egyptenaren. Daarnaast zitten er zekere invloeden in de westerse wereld, zoals steampunk, die het ‘exotischer’ maken.
De meest duidelijke indicator is waarschijnlijk het gebruik van taal. Zo wordt voor Ōkoku en Ginkoku echt Japans gebruikt. De westerse taal, daarentegen, is een verzonnen taal. Hoewel de namen van westerse personages hun oorsprong vinden in oud-Egyptisch en Grieks, met uitzondering van iemand die een Arabische naam heeft, is de taal meer een typische fantasy-taal.
Hoe dit ‘exotische westen’ eruit ziet, zal te lezen zijn in boek 2 😉
Vervaagde grenzen
Hoewel het in eerste instantie niet mijn bedoeling was, ben ik blij dat ik de belangrijkste landen voor het verhaal heb gebaseerd op Japan. Het is verre van een replica van vroegmodern Japan – het blijft fantasy en ik zal niet doen alsof ik alles weet over Japanse geschiedenis – maar het is een begin. Ik merk dat ik er zelf veel van leer door me te verplaatsen in een andere samenleving, die herkenbaar is ondanks de verschillen met mijn eigen cultuur. Het vervaagt de grens tussen het Zelf en de Ander. We zijn allemaal mensen.
Hoewel ik ongetwijfeld fouten maak, hoop ik oprecht dat ik met de verhalen die nog zullen verschijnen de wereld verder kan uitwerken, zodat lezers erin kunnen rondlopen en een samenleving kunnen ervaren die ondanks de fantasy elementen niet overmatig exotisch, romantisch of barbaars is. Hopelijk voelt het als een complexe wereld die niet statisch is, maar ontwikkelt en leeft.
Nederlands 
English