Japanese Poetry: Haiku [Dutch]

Vorige maand heb ik verteld over Japanse poëzie, specifiek waka and renga. Deze maand wil ik het hebben over een dichtvorm die ongetwijfeld bekender in de oren klinkt: haiku 俳句. Dit is verreweg de populairste dichtvorm, internationaal, en haiku worden dan ook in meerdere talen gemaakt. Nederlandse dichters wagen zich er bijvoorbeeld ook weleens aan.

Haiku or Haikai?

Geïnteresseerden hebben wellicht gehoord of gelezen dat Matsuo Bashō (1644−1694) (één van) de eerste haiku dichter(s) was, maar eigenlijk heeft Bashō nooit een haiku geschreven. Haiku ontstond als dichtvorm immers pas ten einde van de 19^e eeuw. Bashō schreef in werkelijkheid haikai en heeft naar verluidt die dichtvorm tot echte kunst gemaakt.

Haikai no renga 俳諧の連歌, of gewoon haikai, was een langere ketting aan gedichten gestart met een hokku 発句, “beginnende vers” (in zekere zin een voorganger van de haiku). Bij deze haikai wisselden gedichten van 5-7-5 en 7-7 syllaben elkaar af (JapanKnowledge). De haikai verschilden van normale renga door hun humoristische ondertoon en het gebruik van spreektaal en andere woorden die men niet als “poëtisch” zag. Het was een luchtige dichtvorm die een welkome afwisseling verzorgde voor de meer serieuze en sobere renga (JapanKnowledge).

Nu is de verwarring niet onbegrijpelijk. Haiku zijn in vorm namelijk 5-7-5 syllaben, net als de traditionele hokku. Het verschil is het simpele feit dat hokku bestaan als onderdeel van zo’n haikai no renga and haiku daarentegen losstaand zijn en onafhankelijk geschreven, gelezen en begrepen horen te worden (JapanKnowledge).

Seizoenswoord

Qua structuur kent een haiku drie regels met 5-7-5 syllaben. Dit is echter niet de enige regel. Een andere vereiste is dat het gedicht een kigo 季語, ofwel ‘seizoenswoord’, bevat. Dit hoeft niet letterlijk het woord ‘lente’, ‘zomer’, ‘herfst’ of ‘winter’ te zijn, maar kan ook een woord zijn dat kenmerkend is voor een specifiek seizoen.

Een voorbeeld hiervan is de kersenbloesem; een gedicht dat over de lente gaat, kan het woord sakura 桜 (‘kersenbloesem’) bevatten om dit te verduidelijken. Bij sommige woorden is het duidelijk naar welk seizoen ze verwijzen, zoals yuki 雪 (‘sneeuw’), en bij andere ligt het iets minder voor de hand, zoals bij kaeru 蛙 (‘kikker’) die naar de lente verwijst, en tsuki 月 (‘maan’) die naar de herfst verwijst.

Kireji

Naast de kigo hoort een haiku iets te bevatten wat een kireji 切れ字 heet. Er is niet echt een Nederlands woord voor; het eerste gedeelte komt van het werkwoord kiru 切る wat ‘snijden’ betekent – en in iets abstractere zin ‘dingen van elkaar losmaken’ – en het tweede gedeelte betekent ‘letter’ of ‘woord’.

Kireji zijn vaak partikels die als een soort leesteken dienen (het Japans heeft oorspronkelijk geen leestekens) en in haiku een andere betekenis dragen dan in dagelijks gesproken Japans (Tofugu). Partikels zijn klanken of korte woordjes die een grammaticale functie hebben binnen een Japanse zin; ga geeft bijvoorbeeld het onderwerp aan en wo het lijdend voorwerp. De functie wordt niet bepaald door de plek in de zin zoals bij Nederlands.

Een voorbeeld van een veelgebruikt partikel in haiku check out ya, wat in een normale Japanse zin een onvolledige opsomming aangeeft (‘… ya … nado’ wordt vertaald als ‘… en … enzovoort’, maar de nado hoeft er niet per se bij). In een haiku verliest het echter die betekenis en legt het in plaats daarvan nadruk op het voorgaande.

Voorbeeldgedicht

Een voorbeeld van een gedicht waar ya in wordt gebruikt, is een van de bekendste gedichten van Bashō (Ik weet het; ik had gezegd dat hij technisch gezien geen haiku schreef, maar dit gedicht wordt alom gezien als een goed voorbeeld voor een haiku dus ik zet hem toch hier).

古池や

蛙飛び込む

水の音

Furuike ya

Kaeru tobikomu

Mizu no oto

Een oude vijver

Een kikker springt

Het geluid van water

De ‘kikker’ is de kigo en verwijst naar de lente en de ya is de kireji en legt nadruk op de ‘oude vijver’ waar de beschreven sprong plaatsvindt. Na het breekpunt gemarkeerd door ya gaat de scène van stilte naar beweging, wat een soort contrast creëert (Tofugu). De kigo and kireji zijn echter niet noodzakelijk voor een Nederlandse of Engelse haiku, dus maak je er niet druk om als je zelf probeert zo’n gedicht in elkaar te flansen 😉

Dat was het in ieder geval voor het artikel over haiku. Hopelijk hebben jullie ervan genoten 🙂 Willen jullie er meer over lezen? Tofugu heeft een interessant artikel erover geschreven (al zijn er geen transcripties voor de voorbeeldgedichten), dus neem zeker een kijkje op hun website. Hebben jullie nog vragen over Japanse poëzie of onderwerpen gerelateerd aan Japan waar jullie meer over willen lezen? Laat het me dan vooral weten in de comments!

Sources:

1. “Haiku.” https://japanknowledge-com.ezproxy.leidenuniv.nl:2443/lib/en/display/?lid=10800LT004130
2. “Bashō.” https://japanknowledge-com.ezproxy.leidenuniv.nl:2443/lib/en/display/?lid=10800LT002304
3. Tofugu. 2017. “Haiku: a whole lot more than 5-7-5.” Accessed January 31, 2020. https://www.tofugu.com/japan/haiku/