Maatschappelijke kritiek in The Joker (2019)

Normaal gesproken hebben mijn artikelen te maken met Japan en mijn boek, maar deze keer wil ik graag een film bespreken; namelijk, The Joker (2019). En dan wil ik het vooral hebben over de maatschappelijke kritiek in de film. Ben je heel erg allergisch voor spoilers? Dan is het misschien beter om dit te lezen nadat je de film hebt gezien 😉

Hoe dan ook, eerst iets over de Joker zelf…

Fan of niet, iedereen heeft de naam waarschijnlijk wel een keer gehoord. De Joker is Batmans grote vijand en zonder twijfel de populairste slechterik van heel het DC universum. Hij is de “Clown Prince of Crime” en een enigma. Er zijn meerdere verhalen over zijn oorsprong – één daarvan is behandeld in de geweldige strip The Killing Joke (1988) – en verschillende interpretaties van zijn karakter. Zo’n interpretatie kan veel zeggen over de achterliggende boodschap van de film.

Soms is deze boodschap ideologisch, zoals het geval is bij The Dark Knight (2008) met Heath Ledger’s iconische performance als de Joker. Hierin is de Joker een soort belichaming van chaos, de tegenpool van Batman’s orde. Hij is een voorstander van anarchie en zijn strijd met Batman is er vooral een van moraliteit en idealen. Batman gelooft in de intrinsiek goede aard van de mens, terwijl de Joker probeert te bewijzen dat iedereen zoals hij kan worden met genoeg duwtjes in de rug. Hun strijd is vrijwel geheel ideologisch en uiteindelijk krijgt Batman gelijk (al dan niet met enige nuance).

De Jokers rol in het verhaal hoeft echter niet een ideologische te zijn. In The Joker die deze week op het witte doek is verschenen, waagt Joaquin Phoenix zich aan de rol (btw: Wauw! Wat een performance!) en zijn vertolking laat de Joker zien als persoon met een naam, in plaats van een ongrijpbaar enigma.  Hij was in The Dark Knight ook al een drie-dimensionaal karakter, maar in deze film is hij de protagonist in plaats van de antagonist. Hij is een man die kampt met psychologische problemen en met hem als lens geeft de film verschillende kritiekpunten weer.

De Joker als arme

De eerste is het verschil tussen arm en rijk. Het contrast is volop aanwezig in de film; vanaf het begin wordt duidelijk gemaakt dat er problemen zijn in de stad en dat mensen moeilijk aan werk komen. Arthur (de Joker) is zelf een arme man die voor zijn moeder zorgt en als clown werkt. Tijdens het werken krijgt hij beledigingen naar zijn hoofd gegooid en wordt hij zelfs in elkaar geslagen. Wanneer hij zijn eerste slachtoffers maakt (in zijn werkkleding), wordt dit gezien als de daad van een arme die zijn woede africht op de rijken. Hierdoor komt een beweging op gang waarbij armen zich als clown verkleden en protesteren.

De film lijkt ook het argument te maken dat de armen “onzichtbaar” zijn. Ze worden noch gehoord noch gezien. Arthur geeft zelf ook aan dat hij twijfels had gehad over of hij wel bestond. In zijn frustratie roept hij dat rijkelui als Thomas Wayne (Batmans vader) zich nooit in mensen als hijzelf verplaatsen; dat als hij dood op de grond zou liggen, anderen gewoon over hem heen zouden lopen; dat de samenleving hem de rug heeft toegekeerd. Ik denk dat dit de grootste boodschap van de film is. Maar de kloof tussen arm en rijk is niet het enige waar Arthur’s woorden vandaan komen.

De Joker als patiënt

Dat brengt me bij het tweede kritiekpunt: de bezuinigingen in de zorg. Het karakter van de Joker in deze film is eigenlijk in essentie een man die niet de hulp krijgt die hij nodig heeft. Hij wordt in de steek gelaten door het systeem. Aan het begin van de film heeft hij wel een psycholoog tegen wie hij praat over zijn problemen, maar even later deelt de psycholoog hem mee dat hun sessies stoppen. Zijn hulp en medicatie worden hem afgenomen vanwege bezuinigingen. Hier laat de film, naar mijn mening, een heel belangrijk probleem zien. Ook in Nederland hebben bezuinigingen tot gevolg dat veel mensen niet de hulp krijgen die ze nodig hebben. Of het nu komt door lange wachtlijsten of tijdstekort, zoals het geval is in de ouderenzorg waar een verpleegster een oudere binnen 10 minuten gewassen moet hebben, bij wijze van spreken.

De Joker als sensatie

Een derde kritiekpunt is gericht op de media en haar neus voor sensatie. Arthur uit in de film zijn ongenoegen met de mensen in de stad. Hij vindt ze onfatsoenlijk, onbeleefd en basically barbaars. Zijn eerste moord is dan ook gericht op zulke mensen (ze vielen een vrouw in de trein lastig en schopten Arthur). De media (die niet weet wat er gebeurd is) maakt er echter een verhaal van over armen die wraak nemen op de rijken en over een killer clown. Zo wordt een daad die niet eens politiek was, ineens wel politiek en ontketent het protesten. Daarnaast is een comedy show waar Arthur fan van is, belangrijk voor het verhaal. Hierin laat zijn idool een filmpje zien van Arthur die op een podium stand-up comedy doet, maar last heeft van zijn aandoening (hij heeft een hersenaandoening waardoor hij vaak onwillekeurig lacht, ongeacht hoe hij zich voelt). Arthur’s idool bespot hem en noemt hem een Joker, wat Arthur als stage name wil gebruiken wanneer hij voor de show wordt uitgenodigd. Dit laat zien hoe de media bijdraagt aan de manier waarop de Joker zijn vorm krijgt.

De Joker als waarschuwing

Lettend op de kritiekpunten die ik hierboven besproken heb, lijkt de film een soort waarschuwing te geven. Wat gebeurt er als je de bevolking verwaarloost? Althans, als de bevolking zich verwaarloosd voelt? De Joker is in zekere zin “gecreëerd” door de samenleving. Natuurlijk is zijn aftakeling deels te wijten aan interne factoren, namelijk zijn eenzaamheid en mentale toestand.  Het zijn echter de externe factoren die hem over het randje duwen. En hij inspireert zelfs anderen! De frustraties zijn kennelijk zo diep geworteld dat groepen mensen in de film de Joker, als het ware, op handen dragen.

Ik ben heel positief over deze film, maar niet iedereen is het met mij eens. Doordat de Joker de protagonist is, zijn er mensen die copy-cat gedrag vrezen, in de vorm van mass shootings, bijvoorbeeld. Gewelddadige films of spellen worden wel vaker verweten dat ze dergelijke gebeurtenissen teweeg brengen, maar die gedachtegang slaat de plank mis, als je het mij vraagt. Als een film genoeg is om iemand zoiets vreselijks te laten doen, dan zal er al flink wat mis moeten zijn voordat diegene de film überhaupt ziet. En als mensen op zo’n grote schaal “geïnspireerd” worden door films om gruweldaden te verrichten, wat zegt dat dan over de samenleving? Mass shootings in Amerika zijn een maatschappelijk probleem, los van films zoals The Joker. Maar goed, dat is mijn mening.

Hoe dan ook, de film geeft zeker genoeg stof tot nadenken! Hebben jullie hem gezien? Wat vonden jullie ervan? Herkennen jullie mijn interpretatie of hebben jullie de film heel anders ervaren? 🙂